Desetljećima duge tenzije između Armenije i Azerbejdžana prerasle su u nove žestoke sukobe, koji prijete da prerastu u rat sa velikim posljedicama za kompletan region. Ovaj sukob traje skoro 100 godina.

Historijski uzroci sukoba

Od sredine 18. vijeka Azerbejdžan je prošao kroz period feudalne podjele i bio je sastavljen od nezavisnih kanata. Gorn Karabah koji su naseljavali pretežno Azerbejdžanci je formirao dio azerbejdžanskog kanata Karabah koji je imao teritorije između Kure i Araza.

Kada se zbog svoje strateške i geopolitičke pozicije azerbejdžanski kanat umiješao u borbu koju su predvodili Rusija, Iran i Osmansko carstvo za sfere uticaja, neki azerbejdžanski entiteti su bili primorani da sklope vazalne sporazume da bi odbranili svoje interese.

Tako je pod ugovorom 1805.godine nezavisni azerbejdžanski kanat Karabah stavljen pod rusku vlast.

Kao rezultat rusko-iranskog rata 1804-1813.godine, i na osnovu mirovnog ugovora u Gulistanu i Turkmančaiu, kanat Karabah je zajedno sa Erivan i Nahčevan kanatima uključen u rusko carstvo. Upravo u tom periodu su Armeni počeli da se preseljavaju u region Nagorno-Karabah u Azerbejdžanu, kojije bio naseljen uglavnom Azerbejdžancima i potomcima drevnih Albanaca.  Kasnije, 1836.godine, poslije drugog masovnog preseljenja Armena 1828-1829.godine, ruske vlasti su ukinule albansko- hrišćansku patrijaršiju i poklonile njenu imovinu armenskoj crkvi.

Nakon proglašenja Demokratske Republike Azerbejdžan-prve demokratske države na muslimanskom Istoku 28. maja 1918.godine, jedan od prvih koraka vlade je bio ustupanje grada Erivan (Jerevan) Republici Armeniji koja, iako je proglasila svoju nezavisnost, nije imala svoju zemlju. U tom periodu, vanjska politika Azerbejdžana je bila orijentisana ka razvoju prijateljskih i dobrosusjedskih odnosa sa Armenijom. Nažalost, planiranjem spajanja, Dašnak (prva armenska politička stranka) vlada Armenije je zatražila Nahčevan, Zangezur i Karabah koji su bili dio države Azerbejdžana, iako je armenska manjina Karabaha donijela odluku na njihovom Kongresu 1919.godine da ostane u sastavu Republike Azerbejdžan.

Armenske pretenzije prema navedenim prostorima izazvale su sukob i dovele do prvog rata sa Azerbejdžanom 1918-1920.godine. Azerbejdžanska nezavisnost je ugašena 28. aprila 1920.godine, poslije invazije 11. Crvene armije Sovjetske Rusije koja je proglasila Azerbejdžan Sovjetskom Socijalističkom Republikom. 1922.godine, Azerbejdžan SSR je formirao dio SSSR-a, u okviru koje je nezavisnost Republike bila formalnog karaktera. Kao odgovor na teritorijalne tvrdnje armenske SSR na sjednici od 5. jula 1921.godine, kavkaski biro KZ RCP je donio odluku da ostavi Nagorno-Karabah u okviru Azerbejdžana SSR, s obzirom da je to bila iskonska azerbejdžanska teritorija. Istovremeno, uzimajući u obzir interese lokalnog stanovništva Armenije, Vladi Azerbejdžana je predloženo da odobri široku autonomiju u Nagorno-Karabahu.

Jula 1922.godine, Centralni izvršni komitet Azerbejdžana je izdao dekret “O formiranju autonomne regije Nagorno-Karabah”. Ovom proklamacija uspostavila je norme i uzimajući u obzir interese građana armenskog državljanstva, Vlada Azerbejdžana SSR je formirala pokrajinu na teritoriji Azerbejdžana.

Hronologija sukoba od 1988. godine

Historija drugog armensko-azerbejdžanskog sukoba u 20. vijeku počela je u februaru 1988.godine, kada je Autonomna Regija Nagorno-Karabah  donijela protivpravnu odluku o povlačenju iz Azerbejdžana i pridruživanju Armeniji.

Neustavne akcije separatističkih grupa u regionu Nagorno-Karabah koje su u suprotnosti sa međunarodnim pravom i tadašnjim sovjetskim zakonima bili su uvod za rasprostranjenu oružanu agresiju Armenije protiv Azerbejdžana.

Borbe između dvije strane počele su početkom 1992. godine, nakon što međunarodni napori za posredovanjem nisu urodili plodom.

Tokom vojnih operacija u regionu Nagorno Karabah, armenske vojne jedinice koristile su sofisticirano oružje. U februaru 1992.godine armenska vojska uspjela je da osvoji grad Khojali gdje su brutalno ubili oko 800 civila. U maju 1992.godine okupiraju i region Šuša. Nakon toga, vojne operacije proširile su se ka unutrašnjosti Azerbejdžana i na armensko-azerbejdžansku granicu, uključujući zonu Nahčivan. Tokom perioda rata, još 7 regiona Azerbejdžana, osim Nagorno-Karabah, je okupirano.

Armenija je uspjela okupirati više od 17,000 kvadratnih kilometara zemljišta, što čini 20% cijele teritorije Azerbejdžana. Također, ubijeno je više od 18,000 ljudi, a više stotina hiljada ljudi je protjerano.

Nakon etničkog čišćenja, Azerbejdžan je bio suočen sa ozbiljnom humanitarnom krizom.

Primirje, pod pokroviteljstvom Rusije, potpisano je u maju 1994. godine, a mirovni pregovori su se od tada vodili uz posredovanje Minsk grupe, tijela koje je formirala Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE), a koju vode Francuska, Rusija i SAD.

2008. – Rezolucija UN-a

Nakon protesta, koji su uslijedili poslije armenskih izbora 2008. godine, izbili su najteži sukobi između etničkih Armena i azerbejdžanskih snaga.

Armenija je optužila Azerbejdžan da pokušava iskoristiti proteste u Armeniji, a Baku je optuživao Jerevan da pokušava odvući pažnju od unutrašnjih tenzija u Armeniji.

Nakon tih sukoba, Generalna skupština Ujedinjenih naroda usvojila je sa 39 glasova za i sedam protiv Rezouciju 62/243, kojom traži povlačenje svih armenskih snaga sa okupirane teritorije Azerbejdžana.

2010. – Razmjena vatre na granici

U zoni kontakta azerbejdžanskih i armenskih snaga iz Nagorno-Karabaha izbila je razmjena vatre.

Azerbejdžan je optužio armensku vojsku da je pucala na azerbejdžanske položaje u blizini nekoliko sela.

Izvještaji govore da su poginula triazerbejdžanska vojnika, dok je jedan ranjen.

Od 2008. do 2010. godine, u različitim incidentima,u na obje strane su poginula 74 vojnika.

2011 –13. – Žrtve u novim sukobima na granici

Krajem aprila 2011. godine, u sukobima na granici, poginula su tri vojnika Nagorno-Karabaha, a 5. oktobra ubijena su dva azerbejdžanska i jedan armenski vojnik.

Te godine stradalo je ukupno 10 pripadnika armenskih snaga.

Sljedeće godine broj žrtava iznosio je 33 (19 azerbejdžanskih i 14 armenskih vojnika), a u nekim izvještajima navodio se i veći broj.

2014: Obaranje helikoptera

Do 20. juna broj žrtava u nekoliko incidenata iznosio je 16, a do 2. augusta, azerbejdžanske vlasti potvrdile su smrt osam vojnika.

U novembru je azerbejdžanska vojska oborila helikopter snaga Nagorno-Karabaha.

Ta godina je za armenske snage bila najteža, sa 27 mrtvih vojnika, dok ih je Azerbejdžan izgubio 34 vojnika.

2015. – Sporadične borbe

Te godine ubijena su 42 armenska vojnika, kao i pet civila, a Azerbejdžan je izgubio 64 vojnika.

Borbe su vođene u januaru, junu, augustu, septembru, novembru i decembru.

2016. – Četverodnevni rat

Tokom januara i februara bilježene su nove žrtve, a od 1. do 5. aprila, u žestokom borbama na granici Nagorno-Karabaha, poginulo je 88 armenskih vojnika.

Broj mrtvih na drugoj strani kretao se od 31 do 92, u zavisnosti od izvještaja.

Tokom borbi oboren je jedan azerbejdžanski helikopter, 13 dronova i uništen jedan tenk.

2020. – Stanje rata

Nakon višegodišnjih manjih incidenata, u julu 2020. desio se sukob kod Tavusha, u kojem je ubijeno 13 azerbejdžanskih vojnika te petarmenskih vojnika.

Dvadesetsedmog septembra, nakon novih incidenata u Nagorno-Karabahu, Armenija je proglasila ratno stanje i mobilizaciju.

Istog dana to je učinio i Azerbejdžan.